Ιερά Μονή Άγίας Σοφίας Άρμένων

H Ιερά Μονή Άγίας Σοφίας Άρμένων στο οροπέδιο των Αρμενοχανδράδων

Ιερά Μονή Αγίας Σοφίας Αρμένων

Η Ίερά Μονή Αγίας Σοφίας Αρμένων δεσπόζει στο οροπέδιο τών Αρμενοχανδράδων. Είναι άγνωστο το άκριβές έτος ίδρύσεως καί ό κτήτορας τοϋ μοναστηριού. Μία έπιγραφή τού 1634, πού προερχόταν άπό την κεντρική πύλη τής Μονής καί πιθανότατα άφορά τό έτος άνακαίνισης της, μαρτυρεί τή λειτουργία της κατά την τελευταία περίοδο τής Ένετοκρατίας. Είναι πολύ πιθανό νά προϋπήρχε στήν ίδια θέση μοναστήρι, το όποίο άνακαινίσθηκε καί έπεκτάθηκε κατά τόν 17ο αίώνα, όποτε παρατηρήθηκε καί ή αύξηση τής έπάνδρωσης τών Μονών τής Κρήτης.

Ή έκδοχή αύτή έπιβεβαιώνεται καί άπό τή ναοδομία τής Αγίας Σοφίας (Βασιλική), ή όποία είναι κτισμένη σέ διαφορετικές περιόδους, Αρχικά κτίσθηκε τό άνατολικό τμήμα τού Ναού, ένώ τά άρχιτεκτονικά στοιχεία του δυτικού κλίτους παραπέμπουν σέ κτίσματα ναών τών αρχών τού 17ου αί.
Συνεπώς ή Μονή συγκαταλέγεται σ' αύτά τά μοναστήρια πού ίδρύθηκαν στήν Κρήτη πρίν τήν κατοχή της άπό τούς Τούρκους (τό 1669). Αρχικά τό μοναστήρι ήταν φρουριακού τύπου, μέ κέντρο τού κτηριακού συγκροτήματος τό καθολικό τής Μονής, Τά έρείπια πού διασώζονται σήμερα είναι τμήματα τών κτηρίων πού άναστηλώθηκαν κατά τό δεύτερο μισό τού 19ου αί.

Η Μονή τής Αγίας Σοφίας άποτέλεσε τή θερινή κατοικία τών τοπικών Επισκόπων. Έπίσημα μαρτυρούνται οί Έπίσκοποι Ίεράς Μελέτιος Τριβιζάς τό 1701 καί Ίεροσητείας Γρηγόριος Παπαδοπετράκης τό 1880. Έπίσης, ύπάρχει ή παράδοση ότι έκεϊ άποσύρονταν στά τελευταία χρόνια τής ζωής τους καί έφησύχαζαν οί Έπίσκοποι τής έπαρχίας.

Μέ τή Μονή τής Αγίας Σοφίας συνδέθηκε στενά ό τοπικός "Αγιος μας, ο "Όσιος Ίωσήφ ό Γεροντογιάννης, ό όποιος, μαζί μέ τή συνοδεία του κατέφυγε στό έρημο τότε Μοναστήρι τό 1866 λόγω τής τριετούς Έπαναστάσεως τών Κρητών (1866-1869), Ή παρακμή τής Μονής όφειλόταν στήν λεηλάτηση τής περιουσίας της άπό τούς Τούρκους κατακτητές. Ό "Οσιος Ίωσήφ ό Γεροντογιάννης έπισκεύασε πολλά κελλιά καί άνακαίνισε τμήμα τών έρειπωμένων κτηρίων. Η Μονή άναζωογονήθηκε μέ τήν έγκατάσταση τών Μοναχών τής Μονής Καψά, τήν έποπτεία τής όποίας διατηρούσε ό κτήτοράς της Γεροντογιάννης. Η περιουσία πού είχε άπομείνει στή Μονή καλλιεργήθηκε καί άξιοποιήθηκε στό έπακρο, ένώ άγοράστηκαν καί άλλα κτήματα. Σύντομα ή Άγία Σοφία κατέστη πολυσύχναστο καταφύγιο τών πιστών τής έπαρχίας Σητείας άλλά καί άλλων περιοχών τής Μεγαλονήσου. Οί διαβολές, όμως, όρισμένων κατοίκων τής περιοχής πρός τόν τότε Έπίσκοπο Ίεράς καί Σητείας Νεόφυτο, όδήγησαν στήν έκδίωξη καί έπιστροφή τού Όσίσυ Γεροντογιάννη τό 1870 στόν Καψά καί στήν έκ νέου έρήμωση τής Μονής,

Ή Μονή Αγίας Σοφίας είσέρχεται σέ νέα φάση μέ την άπόφαση τών κατοίκων τής εύρύτερης περιοχής νά ίδρυθεϊ καί νά λειιουργήσει (άπό τό 1870) σχολείο στίς έρειπωμένες έγκαταστάσεις της, ύστερα άπό τήν σχετική άδεια τών Τούρκων κατακτητών καί μέ τή φροντίδα τής Χριστιανικής Δημογεροντίας Λασιθίου. Τό σχολείο άκμασε μέ διευθυντή τόν Γεώργιο Λόγιο, όπότε άριθμούσε περισσότερους άπό έκατό μαθητές.

"Οταν έκλεισε τό σχολείο τής Άγίας Σοφίας μετατέθηκε έκεϊ άπό τή Μονή Καψά ό Ίερομόναχος Γεννάδιος Μυτάκης, ό όποίος άναστήλωσε τίς έγκαταστάσεις της (τό 1884-1885), Τελευταίος, ύστερα άπό άπόφαση τού Έπισκόπου Ιεράς καί Σητείας Αμβροσίου γιά νά μήν έρημώσει ξανά τό μοναστήρι, μόνασε στή Μονή τής Αγίας Σοφίας (άπό τό 1897) ό π. Ίωαννίκιος Τσαρδινάκης, άδελφός τής (Ι. Μονής Τοπλού, πού νωρίτερα διέμενε στήν Μονή Καψά, Ό ίδιος Έπίσκοπος, λίγο πρίν τή διάλυση τής Μονής, χειροτόνησε Πρεσβύτερο τόν μοναχό Άγάπιο, ό όπσϊος είχε διατελέσει άναγνώστης καί διάκονος στό μοναστήρι,

'Ένα άτυχο περιστατικό πού έλαβε χώρα τόν Ιανουάριο τού 1897 συνδέθηκε μέ τό μοναστήρι τής Άγίας Σοφίας, οι έπαναστατημένοι Κρήτες ειχαν όδηγήσει στή Μονή τούς Όθωμανούς πού είχαν συλλάβει στόν οίκισμό Έτιά. Ξαφνικά διαδόθηκε ότι οί Τούρκοι τής Σητείας συνέλαβαν καί έκτέλεσαν τούς χριστιανούς πρόκριτους, άνάμεσα στούς όποίους ήταν καί δύο άπό τους Αρμένους, Ή είδηση άναστάτωσε τούς ντόπιους χριστιανούς, οί όποΐοι ώς άντίποινα συνέλαβαν καί έκτέλεσαν όλους σχεδόν τούς Όθωμανούς τής Έτιάς. Η ενέργεια αύτή δημιούργησε μεγάλη άναστάτωση καί ένταση σέ όλη τήν έπαρχία Σητείας τό τελευταίο διάστημα τής παρουσίας τών Τούρκων στήν Κρήτη.

Μέ τόν Καταστατικό Χάρτη τής Εκκλησίας τής Κρήτης, έπί Κρητικής Πολιτείας τό 1900 ή Μονή κρίθηκε διαλυτέα καί ό τότε Ιερομόναχός της Ίωαννίκιος άνακλήθηκε στή Μονή τής μετανοίας του, τήν (Ιερά Πατριαρχική Μονή Παναγίας Άκρωτηριανής καί Άγίου Ίωάννου Θεολόγου Τοπλού, τής όποίας παράρτημα (Μετόχι) έγινε ή Μονή τής Άγίας Σοφίας. Η περιουσία τής Μονής έκμισθώνονταν άπό τήν άρμόδια Μοναστηριακή Έπιτροπεία Λασιθίου, ή όποία τελικά τό 1911 έκανε δεκτό τό αίτημα τής Ένοριακής Έπιτροπείας Άρμένων καί παραχώρησε τήν Άγία Σοφία καί τά περιουσιακά της στοιχεία στήν Ένορία Άρμένων, όπου καί ύπάγεται έως καί σήμερα.

Οι πληροφορίες από την Ι.Μητρόπολη Ιεραπύτνης κ Σητείας

---------

Άς παρακολουθήσουμε, όμως, τήν άναλυτική πορεία τής Μονής μέσα στό πέρασμα τών αίώνων, όπως τήν κατέγραψε άπό τήν Άθήνα ό Άρμενιώτης δικηγόρος καί ίστοριοδίφης Έμμ. Αγγελάκης τόν Μάρτιο τού 1932 καί δημοσιεύθηκε στό περιοδικό «ΜΥΣΩΝ», τόμ. Α', σελ. 79 - 88, νά γίνει κατανοητή άπό όλους τούς άναγνώστες έγινε ή άπαραίτητη μεταγλώτισση.

............

" Ό χρόνος ίδρύσεως καί οί παραδόσεις περί τών ίδρυτών τής Μονής "

Ή Μονή τής Αγίας Σοφίας είναι κτισμένη πάνω σέ Χαμηλό λόφο στή δυτική πλευρά τού όροπεδίου τών Άρμενοχανδράδων, όπως είναι γνωστό τό όροπέδιο αύτό άπό τά μεγάλα χωριά πού βρίσκονται σ' αύτό, τών Αρμένων καί τού Χανδρά, καί κοντά στό χωριό Έτιά, άπό τό όποίο άπέχει περίπου ένα χιλιόμετρο.

Άποψη της Ετιάς σήμερα

Σχετικά μέ τήν ίστορία τής Μονής, τό χρόνο τής ίδρύσεώς της καί τόν ίδρυτή της έχομε έλάχιστες πληροφορίες, καί αύτές προέρχονται κατά τό πλείστον άπό παραδόσεις. Κανένας άπό όσους περιηγήθηκαν στή Σητεία δέν έγραψε κάτι γιά αύτή, άπό όσα γνωρίζομε, παρότι, όπως φαίνεται άπό τά ύπάρχοντα έρείπια, ή Μονή δέν ήταν άσήμαντη. Κατά τή γνώμη μου ή παράλειψη αύτή προήλθε άπό τό γεγονός ότι ή Μονή κατά τίς περιηγήσεις τού Buondelmonti, τό 1415, δέν ύπήρχε καί κατά τήν περιήγηση τού Fram Cornelius, ό όποϊος έγραψε τήν Cretam sacram (ίεράν Κρήτην) καί αύτών πού άκολούθησαν ή Μονή ήταν καταστραμμένη,

Η έρευνα έντός καί έκτός τού ναού καί τής περιοχής τής Μονής δέν άπέδωσε κάποιο άλλο άσφαλές στοιχείο γιά τήν Ιστορία της, έκτός άπό τή χρονολογία 1634, ή όποία είναι χαραγμένη πάνω σέ λίθο κατεργασμένο, πού άνήκει στήν παλαιά κατεστραμμένη πόρτα τής αύλής τής Μονής, τήν όποία άνακαίνισε κατά τό 1884 ό τότε ήγούμενος αύτής Γεννάδιος, πού καί τοποθέτησε τό λίθο στή θέση του.

Δέν μπορούμε όμως νά δεχθούμε ότι ή έν λόγφ χρονολογία άποτελεϊ τόν χρόνο ίδρύσεως τής Μονής. θά δεχθούμε μόνο ότι κατά τό χρόνο αύτό άνακαινίσθηκε, αφού είχε καταστραφεί όχι πρίν άπό πολύ καιρό, όπως θά άναφέρουμε παρακάτω.

Αλλά τότε πότε ίδρυθη ή Μονή; Υπάρχουν παραδόσεις, πού διασώζονται μέχρι σήμερα. σύμφωνα μέ τίς όποίες ύπήρξαν τρείς άδελφοί, άπό τούς όποίους ό ένας έκτισε τήν Μονή Τής Παναγίας Ακρωτηριανής (Τοπλού), ό άλλος τό μέγαρο (σεράγιο) στό χωριό 'Έτιά καί ό τρίτος τήν Μονή πού άναφερόμαστε. καί ή όποία Μονή άπέκτησε μεγάλες περιουσίες, τίς όποιες οί Τούρκοι κατακτητές άρπαξαν, έκτός άπό λίγα χωράφια γύρω άπό τή Μονή.

Οί παραδόσεις αύτές δέν άποτελούν έπαρκη οτοιχεϊα,ώστε πάνω σ' αύτά νά στηρίξουμε άν«μφισβήτητα ίσιορικά πορίσματα. Οί παραδόσεις ειναι άπό τίς πηγές τών ίστορικών γεγονότων, άλλά όταν αύτές στηρίζονται καί πάνω σέ άλλα, άν όχι άσφαλή, όμως πιθανά τεκμήρια, 'Ωστόσο, έπειδή στερούμαστε άλλα στοιχεία, είμαστε ύποχρεωμένοι νά πάρουμε ώς άφετηρία τίς παραδόσεις αύτές καί νά προχωρήσομε ψηλαφώντας, γιά νά βρούμε έμμεσα πιθανά τεκμήρια γιά πιθανή λύση.

Άς δεχθούμε λοιπόν ότι ή Μονή αύτή ίδρύθηκε ταυτόχρονα μέ τό ένετικό μέγαρο στήν Έτιά, Τή χρονολογία τής κτίσεως τοϋ μεγάρου δέν μπορέσαμε νά τή βρούμε πουθενά, είτε έντός είτε έκτός αύτού. Ό Άγγλος ναύαρχος Spratt στίς περιηγήσεις του κάνει σύντομη περιγραφή τού μεγάρου- δέν άναφέρει όμως τίποτα γιά τόν χρόνο άνοικοδομήσεώς του, ούτε καί άναφέρει το όνομα τού ίδιοκτήτου άναφέρει μόνο ότι ή έπαυλη αύτή κτίσθηκε άπό κάποιο πλούσιο, άν όχι εύγενή Ένετό,

Από τόν Ίταλό διδάκτορα Giuseppe Gerola μαθαίνουμε τό έπώνυμο τού ίδιοκτήτη τής έπαυλης, ό όποιος όνομάζεται Mezzo. Λαμβάνοντας ώς μόνο υτυιχεϊo tό έπώνυμο τού κτήτορα Mezzo, μπορούμε νά κρίνουμε γιά τόν χρόνο τής άνοικοδόμησης τής έπαυλης, στηρίζοντας τίς είκασίες μας πάνω στό μόνο γνωστό τεκμήριο.

Η ενετική έπαυλη του Mezzo στην Ετιά και η κρήνη του Επισκόπου Μελετίου Τριβιζά

Τό όνομα Μέτσος βρίσκουμε στό γενεαλογικό πίνακα τής μεγάλης καί άρχοντικής οικογένειας των Κορνάρων, ή όποία, μετακόμισε άπό τό νησί Κάρπαθος, έγκαταστάθηκε στή Σητεία καί τό Ηράκλειο στό τέλος τού 13ου αι σύμφωνα μέ τον πίνακα αύτό, ό όποίος συντάχθηκε άπό τούς γενεαλόγους, άρχικά άπό τόν FrBarbaro, Ένετό, ύστερα άπό τόν Μuazzο, Ένετοκρητικό, γίνεται γνωστό ότι στή Σητεία άκμασαν μέ τό όνομα αύτό τρείς εύγενεϊς Ένετοί: ό χωρίς όνομα Μέτζος, ό όποϊος έδρασε κατά τόν 15ο αί. καί τού όποίου τή θυγατέρα Σεμνή νυμφεύθηκε ό Φραγκίσκος Κορνάρος, ό όποϊος γεννήθηκε τό 1464 οί άλλοι δύο Ίωάννης Μέτζος, τού όποίου τή θυγατέρα Ζαμπέτα νυμφεύθηκε ό έγγονός τού Φραγκίσκου Κορνάρου ο Γιακουμής Κορνάρος, ό όποϊος γράφτηκε στούς εύγενεϊς στίς 28 Δεκεμβρίου 1535 καί ό Μάρκος Μέτζος, τού όποίου τή θυγατέρα νυμφεύθηκε ό Βερνάρδος Κορνάρος κατά τό τέλος τού 15ου αί.

"Εχοντας ύπόψη τόν έν λόγφ πίνακα μπορούμε νά δεχθούμε ότι ό πρώτος Μέτζος ύπήρξε πρόγονος τών δύο έπομένων. Οί άναφερόμενες στόν πίνακα χρονολογίες έπιδέχονται μία τέτοια έρμηνεία, Έπομένως πρέπει νά δεχθούμε χωρίς κανένα δισταγμό ότι ό Ιδρυτής τής έπαυλης καί ίδιοκτήτης της ύπήρξε ό πρώτος Μέτζος, ό όποϊος έδρασε κατά τό δεύτερο ήμισυ τού 15ου αί. Συνεπώς ό χρόνος άνεγέρσεως τού μεγάρου μπορεί νά όριστεϊ ή περίοδος άπό τό 1450 έως τό έτος Ι500

Έάν γίνει δεκτό ότι ή συγκεκριμένη παράδοση δέν είναι άπλός θρύλος, είμαστε ύποχρεωμένοι νά δεχθούμε ότι ό χρόνος άνεγέρσεως τής Άγίας Σοφίας, όπως καί τής Παναγίας τής Άκρωτηριανής, είναι ό ίδιος πού άναφέρθηκε παραπάνω γιά τήν άνέγερση τού μεγάρου άπό τόν Μέτζο, μέ τήν προϋπόθεση πάντα ότι ή ίδρυσή τους ύπήρχε σύγχρονη, ή όποία προϋπόθεση ένισχύεται καί άπό τή μεγάλη οίκοδομική όμοιότητα καί άνάμεσα στίς πόρτες, όπως καί άνάμεσα στά άλλα τμήματά τους.

Μέ τή βεβαιότητα ότι βρήκαμε τόν χρόνο τής ίδρύσεως τής Μονής φτάνουμε στό έρώτημα, ποιός είναι ό ίδρυτής της ή ό χορηγός τής ίδρύσεως; Ή άπάντηση σ'αύτό τό έρώτημα ειναι δύσκολη, διότι δέν έχουμε νένα στοιχείο πού νά βοηθά σέ αύτό, Πάντως θά ήταν κάποιος πλούσιος καί εύσεβής, άλλά ποιός;

Στό συγκεκριμένο ζήτημα πρέπει νά στηριχθούμε σέ συλλογισμούς καί στά συμπεράσματα πού άπορρέουν άπό αύτούς. θά έκφράσουμε μία άποψη, ίσως αύθαίρετη καί τολμηρή, άλλά όχι καί τόσο άπίθανη, Αφού άποδεχθήκαμε ότι οί παραδόσεις πού σώζονται σχετικά μέ τή Μονή δέν είναι θρύλος καί ότι τά τρία ίδρύματα άνεγέθηκαν μέ τήν καθοδηγηση τών τριών άδελφών ταυτόχρονα, πρέπει νά άναζητήσουμε τούς Ιδρυτές καί χρηματοδότες στόν ίδιο κύκλο,

Ό Μέτζος, όπως είναι τό κοινά άποδεκτό, χρηματοδότησε τήν άνέγερση τού μεγάρου του στήν Έτιά. Αλλά αύτός ήλθε σέ γάμο μέ γυναίκα άπό τήν εύγενή καί πλούσια οίκογένεια τών Κορνάρων, όπως είδαμε παραπάνω. Αύτοί πού συγγένευσαν μέ τόν Ένετό πλούσιο πιθανότατα διέμεναν όλοι ή κάποιοι άπό αύτούς στό ίδιο διαμέρισμα μέ τόν Μέτζο, δηλ, στό διαμέρισμα τής Έτιάς, τό όποίο λίγο άπέχει άπό τήν έν λόγω Μονή.

Ύπάρχουν πολλές ένδείξεις ότι οί οίκογένεις τών Κορνάρων στή Σητεία είχαν έκκρητισθεϊ καί είχαν άσπαστεί τό όρθόδοξο δόγμα, όπως καί πολλές άλλες οίκογένειες, ίδιαίτερα μέ τήν έπάνάσταση καί άνακήρυξη τής Δημοκρατίας κατά τό 1363, Άν δεχθούμε τή γνώμη τού άειμνήστου Άντ, Γιάνναρη, ότι ό Βιτσέντζος Κορνάρος. ό γιός τού Φραγκίσκου Κορνάρου καί τής Σεμνής, θυγατέρας τού Μέτζου, ίδιοκτήτη τού μεγάρου στήν Ετιά ήταν ό ποιητής τού Έρωτόκριτου, δέν πρέπει νά άμφιβάλλομε καθόλου ότι ό ποιητής αύτός όχι μόνο "Ελληνας ήταν στά αίσθήματα άλλά καί χριστιανός όρθόδοξος. Καί άλλοι άπό τήν οίκογένεια αύτή, όπως θά δούμε παρακάτω είχαν έκκρητιστεϊ σέ όλα.

Δέν είναι λοιπόν καθόλου άπίθανο κάποιοι άπό τίς οικογένειές τους νά ύπήρξαν οί κτήτορες όχι μόνο τής Αγίας Σοφίας άλλά καί τής Παναγίας τής Άκρωτηριανής. Ό Μέτζος βέβαια δέν ήταν ό τρίτος άδελφός, άλλά ή στενή συγγένειά του μέ τούς Κορνάρους δικαιολογεί τή σύγχυση τής παράδοσης. Γιά τήν Παναγία τήν Ακρωτηριανή γνωρίζουμε πόσο ένδιαφέρον έδειξαν πολλοί άπό τούς άπογόνους τής οίκογένειας αύτής.

Ό ίστορικός Ανδρέας Κορνάρος, ό όποϊος έδρασε άπό τό 1545 έως τό 1622, άφησε μέ πλούσια διαθήκη του κληροδοτήματα άπό πολλά κτήματα καί χρήματα στούς μοναχούς τής Μονής αύτής, όπως καί σέ έκκλησίες διαφόρων χωριών τής Σητείας, ύπέρ άναπαύσεως τής ψυχής τών γονέων καί συγγενών του τό όποίο σημαίνει ότι ό σοφός αύτός άνδρας είχε έκκρητιστεϊ καί άσπαστεϊ τό όρθόδοξο δόγμα.

Ένας άλλος άπόγονος τών οίκογενειών αύτών ό Ίωάννης Κορνάρος άγιογράφησε τό 1770 τήν περίπυστη είκόνα πού σώζεται μέχρι σήμερα στή Μονή καί ή όποία έρμηνεύει μέ πολύπλοκη καί πολύ λεπτή έργασία τίς σκηνές τού «Μέγας εί Κύριε».

Τό 1808 ό Έμμ. Κορνάρος δώρησε στή Μονή περίφημο άργυρόδετο Εύαγγέλιο μέ παραστάσεις τής σταυρώσεως καί τής άναστάσεως, μπροστά καί πίσω, τούς τέσσερεις Εύαγγελιστές καί τούς τέσσερεις προφήτες Δαυΐδ, Σολομώντα, Ησαΐα καί Αββακούμ.

Κατά τόν ίδιο περίπου χρόνο έγινε Ηγούμενος τής Μονής ό Ζαχαρίας Κορνάρος, ό όποϊος άντικατέστησε τόν προκάτοχό του(Ιερεμία, πού δολοφονήθηκε. Έπί τής ήγουμενίας τού Ζαχαρίου Κορνάρου ή Μονή υπέστη πολλές καταστροφές καί ζημιές καί οί μονάζοντες σ' αύτη ύπέστησαν φυλακίσεις καί βασανιστήρια λόγω τού φόνου τού γεννίτσαρου άπό τήν Κάτω Πισκοπή, ό όποϊος ήταν γνωστός ώς Κασάπης, άπό άλλο Όθωμανό

Η στοργή λοιπόν αύτή τών Κορνάρων καί οί συνεχόμενες σχέσεις αύτών μέ τή Μονή μάς δίδουν τό δικαίωμα νά είκάσουμε ότι οί οίκογένειες αύτών είχαν πολλά δικαιώματα πάνω στή συγκεκριμένη Μονή, διότι πολύ πιθανόν είναι οί πρόγονοί τους νά ύπήρξαν οί κτήτορες καί οί χορηγοί τής ίδρύσεως αύτής.

Av παραδεχθούμε ότι ή Μονή Τοπλού είχε κτήτορςε ή χρηματοδότες άπό τήν οίκογένεια τών Κορνάρων, καθολου δεν πρέπει νά διστάσουμε νά παραδεχθούμε ότι και ή ίδρυση τής Μονής Αγίας Σοφίας ύπήρξε μέλημα καποιων μελών τής ίδιας οίκογένειας, πολύ περισσότερο διοτι κοντα στή Μονή αύτή, στό χωριό Έτιά, όπως ήδη αναφέρθηκε, κατοικούσαν πλούσια μέλη άπό την συγκεκριμένη οίκογένεια.

Ίσως βέβαια καί στό χωριό Άρμένους, τό όποίο έπίσης βρίσκεται κοντά στή Μονή, νά κατοικούσαν άπό τά μέλη αύτά έκεϊνα τά χρόνια, διότι μεταγενέστερα, τίς τελευταίες δεκαετίες τού 18ου αίώνα, ύπήρχε ίερέας μέ τό! όνομα Μιχαήλ Κορνάρος στό χωριό αύτό, όπως καί πρίν άπό όγδόντα χρόνια οίκογένεια Κορνάρων, ή όποία μέτακόμισε στήν Ίεράπετρα, καί άποτελεϊ ήδη τήν έκεϊ πολυμερή οίκογένεια τών Κορνάρων. Στήν περίπτωση αύτη δέν άποκλείεται οί Κορνάροι τών Αρμένων να προέρ χονται άπό τό χωριό Ετιά τό όποίο κατοικούνταν άπο πολλούς Ενετούς καί έγκαταλείφθηκε μετά την καταληψη τού χωριού άπό τούς Τούρκους.

Ο Ιερός Ναός του Αγίου Πνεύματος

"Οπως ήδη άναφέρθηκε ή Μονή τής Άγίας Σοφίας κατά τήν παράδοση άπέκτησε μεγάλες περιουσίες σέ πολλές περιοχές όπως στά Πιλαλήματα, στόν Μαρουλά, στήν Έτιανή Κεφάλα, στά Περδικονερά καί άλλού, τίς όποϊες οί κατακτητές Τούρκοι τής Έτιάς άρπαξαν άπό αύτήν.

Στήν περιφέρεια τής Μονής άναφέρονται κατά τούς χρόνους τής ίδρύσεως άλλοι πλούσιοι, οί όποϊοι μπορούσαν νά τήν προικοδοτήσουν μέ γενναίες δωρεές, έκτός άπό τούς Κορνάρους.

Η Μονή, ή όποία έχει τόση περιουσία, πάντως θά είχε καί πολυάριθμο προσωπικό, Ιερωμένους καί λαϊκούς. Στή Μονή θά πρέπει νά άνηκαν καί τά δύο παρεκκλήσια πού βρίσκονται στίς δυτικές πλαγιές τού βουνού πού βρίσκεται άπέναντι μέ τό όνομα «Γαγκέλες», τό ένα ήδη έρειπωμένο καί τό άλλο μέ τό όνομα «"Αγιο Πνεύμα» νά λειτουργεϊ, άφού άνακαινίσθηκε πρίν άπό λίγα χρόνια άπό τούς κατοίκους τού χωριού Αρμένοι. Μέσα στόν ναό πού άνακαινίσθηκε άναβλύζει άπό τόν βράχο θαυματουργό νερό, όπως διαδίδεται άπό τούς έπισκέπτες του. Πιθανότατα άπό παλιά νά άποτελούσαν αύτά άσκητικά κατοικητήρια.

Το συγκρότημα της Μονής όπως σώζεται σήμερα

Οί καταστροφές καί οί άνακαινίσεις τής Μονής

Πώς διοικήθηκε ή Μονή καί άπό ποιούς δυστυχώς στερούμαστε κάθε στοιχείου γιά νά κρίνουμε. Φαίνεται ότι αύτή έρημώθηκε πολλές φορές καί έξαφανίσθηκε κάθε διαφωτιστικό στοιχείο τής κατάστασης. Από ποιά αίτια έπήλθε ή έρήμωση αύτή δυσκολευόμαστε νά άπαντήσουμε μέ κάποια θετικότητα.

Καταστροφικοί σεισμοί κατά τά χρόνια ύπήρξαν πολλοί καί πολλές βαρβαρικές έπιδρομές γίνονταν κατά τής Σητείας, άλλά έάν έφθασαν μέχρι τή Μονή αύτό ειναι άγνωστο. "Ενα είναι βέβαιο ότι αύτή κατά τό έτος 1634 βρέθηκε καταστραμμένη καί άνακαινίσθηκε κατά τό έτος αύτό, άπό ποιόν όμως δέν γνωρίζει κανείς,

Ή χρονολογία 1634 δέν μπήκε στή θύρα τής Μονής χωρίς λόγο. Αύτός όμως πού έπιχείρησε τήν άνακαίνιση, άγνωστος σέ έμάς, δέν είχε τή φιλοδοξία νά προσθέσει κάτι άλλο παρά νά έξάρει τό γεγονός ή καί τήν προσωπικότητά του, όπως έπραξε ό Παντόγαλος Γαβριήλ, πού άνακαίνισε τή Μονή τής Παναγίας τής Ακρωτηριανής, ή όποία ίσως κατέρρευσε κατά τά ίδια χρόνια καί άπό τήν ίδια αίτία.

Άποψη του ναού

Άλλά ή ταχύτερη άνακαίνιση τής Ιεράς Μονής Παναγίας Άκρωτηριανής Τοπλού όφειλόταν στόν δραστήριο καί μεγάλης μόρφωσης (Ηγούμενό της Παντόγαλο Γαβριήλ, μέ τή βοήθεια καί τής Ένετικής Συγκλήτου, ή όποία ένδιαφερόταν γιά τήν ένίσχυση τής Μονής γιά λόγους μάλλον στρατιωτικούς παρά άπό εύμένεια πρός τήν όρθόδοξη Μονή. Γιά τήν άνακαίνιση, όμως τής Αγίας Σοφίας δέν συνέτρεχε παρόμοιος λόγος ίσως καί διότι ή Μονή δέν καταστράφηκε όλοκληρωτικά καί οί μονάζοντες σέ αύτή έγκαταβιοϋσαν χωρίς μεγάλο πρόβλημα, έξοικονομώντας τά άναγκαϊα έκ τών ένόντων,

Και μετά τήν άνακαίνιση αύτή ή Μονή ύπέστη νέα καταστροφή καί νέα έρήμωση, Πότε καί άπό τι έρημωθηκε δέν μπορούμε νά έξακριβώσουμε. Πιθανώς ή καταστροφή αύτή νά έπήλθε κατά τήν κατάκτηση τής Σητείας άπό τούς Τούρκους, είτε καί άργότερα αύτής, όπότε τής άφαιρέθηκε ή περιουσία της.

Ή Μονη έχει σχήμα τετραγώνου μέ ίσες πλευρές, Από τα παλαιά έρείπια πού φαίνονται έως σήμερα, ή Μονή περιβαλλόνταν άπό τείχος, μέσα στό όποίο ύπήρχε ή μεγάλη αύλή, όπου περικλειόταν ό ναός, ό όποϊος μάλλον πλησιάζει πρός τή νότια πλευρά τού τείχουφ ένώ γυρω άπό τίς άλλες πλευρές ήταν κτισμένα τά κελλιά Τών μοναχών καί οί άποθήκες τής Μονής,

Ή έκκλησία είναι μονόκλιτη Βασιλική χωρίς νάρθηκα, ή όποία έχει μία ήμικυκλική κόγχη τού Ιερού βήματος καί κατά μήκος χωρίζεται σέ δύο ίσα τμήματα. Τό τμήμα πού βρίσκεται κοντά στό Ίερό είναι χαμηλότερο άπό αύτό πού βρίσκεται πίσω. Άπό αύτό είκάζεται ότι ή έκκλησία άνεγέρθηκε σέ δύο διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Εϊναι πιθανότερο ότι τό τμήμα πού βρίσκεται κοντά στό Ιερό κτίσθηκε άρχικά όταν ιδρύθηκε καί ή Μονή, άν όχι καί νωρίτερα, καί τό πίσω τμήμα ίσως προστέθηκε κατά τήν άνακαίνιση τής Μονής καί κατά τήν παραπάνω χρονολογία πού άναφέραμε, Ανάλογη διαφορά παρατηρείται καί στίς δύο παλιές έκκλησίες χωριού τών Άρμένων πού βρίσκονται κοντά στή Μονή, τών ιερών Ναών τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου καί τού Αγίου Γεωργίου, τών όποίων τό τμήμα πού βρίσκεται κοντά στό Ιερό είναι χαμηλότερο άπό τό πίσω τμήμα, γεγονός πού σημαίνει ότι κτίσθηκε πολύ μεταγενέστερα, άφού τά πρώτα τμήματα πού ήταν πολύ παλαιά κοσμούνταν άπό άγιογραφίες, οί όποϊες έχουν καταστραφεί.

Η έκκλησία έχει δύο πόρτες: μία πρός τή βόρεια πλευρα τής αύλής καί μία άλλη πρός τή νότια, άκριβώς στό μέρος όπου έγινε ή προσθήκη τού άλλου τμήματος. Άπό αύτό συμπεραίνουμε ότι άρχικά ή έκκλησία είχε μία θύρα άπο τη δυτική πλευρά, όπως συνηθιζόταν τότε λόγω τού μικρού μεγέθους της.

Έκτός άπό τίς δύο πόρτες στή βόρεια καί στή νότια πλαιρά, όπου ύπαρχουν δύο τάφοι, καλά κτισμένοι, μέσα στους όποίους λέγεται ότι τάφηκαν δύο έπίσκοποι, γεγονός όχι άπίθανο, διότι κατά τούς μεταγενέστερους χρονους παραθέριζαν σ' αύτή, όπως καί κατά Τό 1701 ό Επίσκοπος Ίεράς Μελέτιος Τριβιζάς (πέθανε στίς 5 Απριλίου Ι713 συμφωνα μέ χειρόγραφο πού βρέθηκε στήν Ίερά Μονή Τοπλού) καί κατά Τό 1880 ό Έπίσκοπος Γρηγόριος Παπαδοπετράκης. Ίσως έντούτοις και κάποιοι γέροντες Έπίσκοποι τής Έπισκοπής Σητείας άποούρονταν σ' αύτή τή Μονή κατά τό τέλος τής ζωής τους καί πέθαιναν σ' αυτή, άφιερώνοντας τήν περιουσία τους,

Ή άρχιτεκτονική τής Έκκλησίας, παρ' όλη τήν άπλότητά της ειναι άρκττά καλλιτεχνική, κυρίως στύ έξωτερικό. Οί πόρτες καί τά παράθυρα είναι τετράγωνα, τά όποία φέρουν πάνω στό καλλιτεχνικό τοξοειδές τύμπανο. Οί τοϊχοι καί τών δύο πλευρών κοντά στό Ίερό Βήμα φέρουν διαζώματα άπό κατεργαομένες πέτρες (πωρόλιθους) πού καταλήγουν κοχλίες πρός τό Ίερό. Τό πίσω τμήμα τοϋ ναού, όπως το έσωτερίκό του, δέν παρουσιάζουν τίποτα τό ένδιπφέρον, Από αύτό συμπεραίνεται ότι τό πρώτο τμήμα κτίσθηκε από είδικυύς τεχνίτες μέ ίδιαίτερη έπιμέλεια,

Τό τέμπλο είναι σκαλιστό άπό ξύλο καρυδιάς. Φαίνεται κατασκεύασμα μεταγενεστέρων χρόνων. Σέ κάποια σημεία αύτοϋ παρατηρούνται κάποιες όπές, οί όποϊες ειναι πιθανό νά προήλθαν άπό σφαίρες πυροβόλου όπλου, "Εχομε παραδείγματα άλλων έκκλησιών, στίς όποίες κατά διάφορες έπαναστάσεις, οί Τούρκοι ώθούμενοι άπό θρησκευτικό φανατισμό κατέστρεφαν τά μάτια τών άγίων, είτε μέ τή λόγχη είτε μέ σφαίρες όπλου. Δέν είναι καθόλου παράδοξη τέτοια βανδαλική πράξη νά έγινε καί έδώ, ή όποία κατέστρεψε καί τίς άγιες είκόνες, διότι τά δωδεκάορτα, οί πύλες τού Ιερού καί τά κράσπεδα τοϋ τέμπλου καταστράφηκαν, άγνωστο πότε καί άντικαταστάθηκαν μεταγενέστερα άπό άλλα κακότεχνα,

Εικόνα της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας

Οί παλαιότερες τρείς σωζόμενες είκόνες, αύτή τού Χριστού καί τής Αγίας Σοφίας δέν φαίνονται καλής τέχνης. Μόνο ή είκόνα τής Παναγίας είναι παλιότερη καί καλής τέχνης, τής λεγόμενης κρητικής ζωγραφικής. Μάλιστα παριστάνει τήν Παναγία, τήν έπωνομαζομένη Γλυκοφιλούσα, ή όποία κρατά τόν Χριστό στήν άγκαλιά της. Ο χρωματισμός της διατηρείται πολύ ζωηρός΄.

Η Μονή μετά τήν άνακαίνιση, τού 1634 ύπέστη νέα καταστροφή και ερήμωση άγνωστο πότε καί άπό ποιά αίτια. Η περιουσία της άρπάχθηκε άπό τούς Τούρκους, καί μόνο ένα μικρό μέρος έμεινε γύρω άπό τή Μονή, ή όποία διαχειριζόταν άπό τήν κοινοτητα Άρμένων, πού φρόντιζε καί γιά τή συντήρηση τού ναού, ό όποϊος έμεινε άθεικτος, έκτός άπό λίγες έσωτερικές ζημιές άπό τή νέα αύτή καταστροφή, μέχρι τό 1858.

Κατα το έτος τούτο επετράπηκε στούς χριστιανούς να ιδρύσουν σχολεία, σύμφωνα μέ σουλτανικό διαταγμα, το όποίο εκδόθηκε ώς συνέπεια τής έπανάστασης που ξέσπασε τό έτος έκεϊνο. Η έπανάσταση αύτη αποκαλείται ώς ή έπανάσταση τού Μαυρογένη, από τό όνομα τού πρωτοστάτη τού κινήματος τού 1841 Έμμανουηλ Μαυρογένη άπό τούς Λάκκους Κυδωνίας.

Οί χριστιανοί κάτοικοι τής Σητείας, άφού έπωφελήθηκαν άπό αύτό τό προνόμιο, συνεννοήθηκαν καί βρήκαν ώς κατάλληλο μέρος γιά ιήν ίδρυση έπαρχιακού σχολείου στη Μονή αύτή. Φαίνεται όμως ότι μετά την άνέγερση τών τοίχων, άφού διαφώνησαν οί ίδρυτές, καί ιδιαιτέρως αύτοί πού ήταν άπό τό Πισκοκέφαλο, οί όποϊοι ήθελαν δικό τους σχολείο, τό έγκατέλειψαν χωρίς στέγη.

Ο Όσιος Ιωσήφ ο Γεροντογιάννης

Η σχέση τοϋ Όσίου Ίωσήφ τοϋ Γεροντογιάννη μέ τή Μονή τής Αγίας Σοφίας

Κατά την έπανάσταση τού 1866 ό μοναχός στό μονίδριο τού Καψά "Οσιος Ίωσήφ Γεροντογιάννης μαζί μέ τούς ύπόλοιπους μοναχούς καί καλόγριες, άπό τόν φοβο τής έπιδρομής τών Τούρκων άπό τή θάλασσα κατά τού Μοναστηριού, κατέφυγαν στή Μονη τής Αγίας Σοφίας,

τα ερείπια των κελλιών

Κατά τό μικρό διάστημα τής παραμονής του στή Μονή αύτή ό "Αγιος Ίωσήφ ό Γεροντογιάννης άνοικοδόμησε καί ανακαίνισε κελλιά πάνω στα ερειπωμένα απο την εγκατάλειψη , καλλιέργησε τα χωράφια της Μονής που επίσης είχαν ερημωθεί φύτειμε αμπελώνες καί κήπους καί γενικά αναβάθμισε υλικά τή Μονή άφού έπωφελήθηκε άπό τίς άφιερώσεις πού οι προσερχόμενοι προσκυνητές άφιέρωναν σ' αύτή. Μέσα σέ λίγο χρονικό διάστημα ή Μονή άπέδιδε ίκανά έσοδα, τά όποία μαζί μέ τά άφιερώματα άνερχόταν σέ ποσά όχι εύκαταφρόνητα. Όταν όμως τόν διέβαλαν προς τόν νεοεγκατασταθέντα Έπίσκοπο Ίεροσητείας Νεόφυτο, ότι δήθεν διέθετε τά έσοδα τής Μονής πρός τούς πολυπληθείς συγγενείς του καί ότι ήταν λαοπλάνος καί άγύρτης, ό Γεροντογιάννης έκδιώχθηκε άπό τήν Μονή.

Τό Σχολείο Τής Αγίας Σοφίας

Μετα την άναχώρηση τού Γεροντογιάννη ή Μονή πάλι έμεινε εγκαταλελειμμένη.Οπως προαναψέρθηκε στην αύλη της είχε άνεγερθεΐ σχολείο τό 1858 άπό τούς κατοίκους τής Έπαρχίας, άλλά ώς συνέπεια τής διαφωνίας τών ίδρυτών, αύτό έμεινε ήμιτελές.

Τό 1870 οί κάτοικοι ών χωριών γύρω άπό τή Μονή συενοηθηκαν καί συμπλήρωσαν τήν οίκοδομή, στήν οποια τοποθέτησαν στέγη καί κατασκεύασαν ό,τι άλλο απαιτούνταν για τή λειτουργία τού σχολείου. Μετά κάλεσαν ως διευθυντη τού σχολείου τόν Γεώργιο Λόγιο, ό όποίος είχε την καταγωγή του άπό τό χωριό Γούβες τής Πεδιάδος, άπόφοιτο τής Ριζαρείου Σχολής καί άδελψό τού περίφημου πατριώτου Λεωνίδου Λογ:ου, άρχιγραμματέως της έπαναστατικής Γενικής Συνελεύσεως των Κρητών κατά τήν έπανάσταση τού 1866. 'O Γεώργιος Λόγιος διηύθυνε τό σχολείο για μιά διετία, κατα τήν όποία φοίτησαν σ' αύτό πολυάριθμοι μαθητές, μικροί καί άνδρες, μάλιστα άπό όλη τήν έπαρχία, Οί μαθητές πού προέρχονταν άπό άπομακρυσμένα χωριά διέμεναν στά κελλιά πού έμειναν έγκαταλελειμμένα μετά τήν άναχώρηση τού Γεροντογιάννη.

Μετά άπό μία διετία ό Λόγιος κλήθηκε νά άναλάβει τή διεύθυνση τού Έλληνικού Σχολείου πού συστάθηκε στήν κωμόπολη τής Σητείας καί τόν διαδέχθηκε στό σχολείο τής Αγίας Σοφίας ό μαθητής του Ίωάννης Αβρονιδάκης άπό τόν Χανδρα,

"Ομως τό σχολείο γινόταν συνεχώς πιό μικρό καί παράκμασε λόγω τής περιορισμένης ίκανότητας τού δασκάλου, άλλά καί γιατί ίδρυόταν άλλα σχολεία στά διάφορα χωρια άπό τά όποία προέρχονταν οί μαθητές του Τελικά, έκλεισε καί αύτό τό σχολείο, καί ή Μονή έμεινε πάλι έγκαταλελειμμένη

εξωτερική άποψη

Η κοινότητα των Αρμένων λόγω της γειτνιάσεως της με τη Μονή ενδιαφερόταν για την κατάστασή της ενέργησε προς τον Επίσκοπο Ιεροσητείας Αμβρόσιο Σφακιανάκη και διορίσθηκε άτυπα ηγούμενος άτυπα Ηγούμενος ό ιερομόναχος Γενάδιος ό όποίος διέμενε στόν Καψά καί καταγόταν απο το χωριό Χριστός τής (τότε) έπαρχίας Βιαννου. Αύτος έδειξε άριστη διαγωγή, διαχειρίσθηκε τά τής Μονής μέ έντιμότητα, έργατικός καί δραστήριος ανοικοδόμισε κτηρια καί έπισκεύασε άλλα έτοιμόρροπα Έπί τής έποχής του άνακαινίσθηκε καί ή πόρτα τής αύλής, ή όποία είχε καταρρεύσει καί οί πέτρες ήταν διεσπαρμένες άπό δώ καί άπό έκεϊ, τίς όποϊες μάζεψε καί τοποθετησε στίς θέσεις τους. Μέ τή φροντίδα λοιπόν αύτού περισώθηκε καί ή πέτρα πάνω στήν όποία ήταν χαραγμένο τό έτος 1634, πού άναφέραμε παραπανω. Έπειδη όμως δέν κατανοούσε τή σημασία τής παραπανω χρονολογίας τήν έβγαλε μέ άσβεστοκονία (δηλ. άπό σβησμένο άσβέστη αναμεμειγμένο με άμο και νερό) καί όπως καί όλη τήν πόρτα. Μάλιστα χάραξε πάνω σε άλλη πλάκα το ίδιο όνομα με το έτος πάνο) άλλη πλάκα τό ίδιο όνομα μέ τό έτος 1885. Όταν τυχαία πήγα στή Μονή, παρατήρησα τήν άλλαγή πάνω στη πόρτα. Στόν Ίερομόναχο έκανα τήν παρατήρηση ότι ή έπάλειψη τής άρχαίας χρονολογίας καί τό δικό του έπίγραμμα διαστρεβλώνουν τήν ίστορία τής Μονής καί συνέστησα νά άποξύσει τόν άσβέστη γιά νά φαίνεται ή παλια χρονολογία καί νά διορθώσει τήν έπιγραφή του μέ τέτοιο τρόπο ώστε νά παρουσιάζεται καί ή δική του έργασία αλλα καί η άρχαιότητα τής Μονής.

εσωτερική άποψη

  'O καλός αύτός κληρικος συμμορφωθηκε πρός τή σύστασή μας καί έκανε τη διόρθωση. "Οταν πλέον γέρασε καί νοστάλγησε τούς δικούς του, έφυγε άπό τή Μονή λίγο πρίν άπό τού 1897.

Τότε κλήθηκε ο ιερομόναχος ό Ίωαννίκιος Τσαρδηνάκης, ό όποϊος διέμενε στη Μονή Καφά και ανήκε στην άδελφότητα τής Μονής Τοπλού ύπό Τήν έξάρτηση τής όποίας υπαγόταν ό Καψής. Μετά τήν άνάκληση τού π. Ιωανικίου άπό τή Μονή του ή Μοναστηρεακή Επιτροπή Λασιθίου άνέλαβε ή διαχείριση ής Μονής, τήν όποία ενοικίαζε σε δίάφρα πρόσωπα. Πρίν άπό λίγα χρόνια ή κοινότητα Αρμένων κατόρθωσε νά πείσει τή Μοναστηριακή Επιτροπή, να παραχωρήσει σέ αύτή τή Μονή, τής όποίας τά έσοδα νά διαθέτει γιά τή συντήρηση τής έκκλησίας αύτής καί γιά τίς άνάγκες Τής Κοινότητας. Έτσι η Μονή Αγίας Σοφίας αφού υπέστη πολλές περιπέτειες διαμέσου των αιώνων στο τέλος διαλύθηκε. - δημοσίευση του 1932 -

Τό μαρτύριο τής Σοφιας καί τών τριών Θυγατέρων της
Φορητή είκόνα άπό τή Μονή Αγίας Σοφίας Άρμένων

 Εγκόλπιο ημερολόγιο 2010 της Ι.Μητρόπολης Ιεραπύτνης και Σητείας